Czy konsumpcjonizm jest zły?

 Natknąłem się dziś w internecie na obrazek będący typowym wyrazem niezadowolenia z „wad kapitalizmu” i nienawiści do konsumpcjonizmu:

Zwykle ignoruję takie tanie, chwytliwe hasła wrogów wolności, jednak dziś jestem najwyraźniej w bardziej refleksyjnym nastroju, bo zacząłem zastanawiać się nad sensem przekazu tej grafiki i uznałem, że wymaga ona jednak skomentowania.

Dlaczego nazwałem autora tej prowokacji wrogiem wolności? Prowokator ów z pewnością okrzyknąłby się kimś zgoła innym – obrońcą wolności i strażnikiem dobra jednostki występującym przeciwko oszukańczym mechanizmom rynku: konsumpcjonizmowi, kredytowi oraz konkurencji, którą nazwałby zapewne „wyścigiem szczurów”.

Czy autor ma rację? Czy te trzy elementy współczesnego świata są same w sobie złe i świadczą o zepsuciu społeczeństwa przez chciwy kapitalizm nie liczący się z ludźmi i wykorzystujący ich do własnych celów – osiągania coraz większego zysku? Aby odpowiedzieć na to pytanie – które należy zadać tej grafice przed zaakceptowaniem jej tez lub ich odrzuceniem – muszę zadać trzy kolejne pytania pomocnicze.

1. Czy ludzie są tak głupi, aby kupowali coś, czego nie potrzebują?

Założenie, że ludzie kupują towary bądź usługi, które nie są im potrzebne, jest niezwykle ryzykowne. Wiele się dziś mówi o tym, jak szybko ludzie wyrzucają kupione dobra, jak krótko im służą. Nie jestem przekonany jednak, czy jest to dowód na to, że w momencie zakupu, nie są im potrzebne. Gdyby przyjąć, że tak w istocie jest, musielibyśmy zgodzić się, że konsumenci zachowują się bezmyślnie, że dokonując wyborów nie kierują się własnymi potrzebami, lecz jakimiś zewnętrznymi bodźcami. To z kolei zmuszałoby nas do zadania kolejnego pytania – na ile konsumenci są zewnątrz-sterowni? Ewentualnie, czy nasze decyzje są dobrowolne i suwerenne, czy też w jakimś stopniu – lub całkowicie – uwarunkowane, jak sugeruje Arthur Schopenhauer[1]. Czegokolwiek nie powiedzą jednak psychologowie społeczni i filozofowie, uważam że należy traktować jednostkę ludzką jako suwerenną i zdolną do podejmowania własnych decyzji. To oczywiste, że na te decyzje mają wpływ czynniki zewnętrzne – muszą mieć, w przeciwnym razie decyzje te byłyby pozbawione sensu i nie odnosiłyby się do zewnętrznej rzeczywistości, w której działa dana osoba. Niezależnie od tego, jak silne są to wpływy – tak długo, jak nie jest stosowana przemoc ani jej groźba – należy traktować wybór jednostki jako dobrowolny i suwerenny. Jeśli osoba nabywa produkt pod wpływem reklamy nadal nie wolno nam twierdzić, że nie dokonała samodzielnego wyboru. Nie twierdzę przy tym, że reklamy są w takim razie zawsze uczciwe. Mogą wszak wprowadzać konsumenta w błąd. To, że informacje na temat produktu zawarte w reklamie mogą mijać się z prawdą, jest niewątpliwie oszustwem, lecz nie polega ono na zmuszeniu nabywcy do zakupu, a jedynie na wprowadzeniu go w błąd. W takiej sytuacji możemy przypuszczać, że dokonując zakupu konsument kupował (myślał, że kupuje) inny produkt, niż rzeczywiście nabywany. Jest to jednak kwestia wykraczająca poza temat dzisiejszych rozważań. Wracając do samego momentu wyboru konsumenckiego – zakładam, że ludzie kierują się dostępnymi na rynku informacjami i w oparciu o te informacje oraz własne potrzeby konsumenckie, dokonują decyzji zakupu. Autor analizowanej grafiki zakłada jednak, że nie tylko informacje na rynku są fałszywe, ale także potrzeby odczuwane przez konsumentów. Sądzić musi, że potrzeby te są „wykreowane” bądź „narzucone” przez system konsumpcjonistyczny. W końcu – powie zwolennik tej tezy – potrzeby zakupów kreowane są przez takie czynniki, jak zmieniająca się moda, naciski społeczne wynikające z chęci „nadążenia” za stanem posiadania i statusem społecznym innych ludzi z bliskiego otoczenia (np. sąsiadów, współpracowników). Wybory jednostki, z uwagi na nacisk społeczny są w tym ujęciu powodowane „przymusem” zewnętrznym, który sprawia, że ludzie nabywają rzeczy, których inaczej by nie potrzebowali. Gdyby bronić takiego stanowiska, należałoby uznać, że wobec tego wszystkie zachowania społeczne są narzucaniem jednostce takich, a nie innych wyborów. Poprzez reductio ad absurdum możemy dojść do wniosku, że potrzeba noszenia jakichkolwiek ubrań w słonecznym i bezdeszczowym okresie wynika ze społecznego przymusu. Gdyby nie obecność innych ludzi i ich – realnej, bądź antycypowanej – dezaprobaty dla nagości jednostki, mogłaby ona wybrać nie-noszenie żadnych ubrań. Wobec tego ich nabycie jest niepotrzebne, a jednostka jest zmanipulowana! Absurd takiego podejścia widzimy od razu, stąd należy odrzucić argument o „niepotrzebnych” dobrach. gdyby go podtrzymać, musielibyśmy uznać, że jedynymi „prawdziwie suwerennymi” potrzebami jednostki, jest zaspokojenie czysto biologicznych popędów – najedzenie się, ukrycie przez zimnem i deszczem, rozmnażanie się. Trzymając się tego podejścia, postulować byśmy musieli powrót do życia w warunkach pierwotnych, bez kultury i sztuki tworzonej wszak w procesie społecznym, bez rozrywki, miast, dróg i samochodów, które przecież nie są pierwotnymi potrzebami… Ponadto patrząc z punktu widzenia prakseologii, możemy jedynie oceniać, czy działania jednostek są efektywne, to jest czy skutecznie prowadzą do upragnionych przez jednostkę celów, czy też nie. Prakseologia zakłada, że wybory poszczególnych ludzi zawsze są racjonalne, gdyż oceny ich racjonalności mogą dokonać tylko sami wybierający, a nie osoby trzecie. W związku z tym autor grafiki popełnia zasadniczy błąd sugerując, że inni ludzie nabywają dobra im niepotrzebne – przypisuje sobie w ten sposób atrybut wszechwiedzy i wyższości swojej wiedzy nad wiedzą innych ludzi. W skrajnej wersji przypisuje sobie nawet wyższość swoich wyborów i potrzeb, niż potrzeb innych osób. Ponieważ potrzeby i wybory to kwestia prywatna i indywidualna, ocenianie sensowności cudzych potrzeb jest nieuprawnione. Innymi słowy: pozostawmy poszczególnym ludziom decyzję, czego pragną, a czego nie. Gdyby jednak czytał to jakiś zajadły obiektywista uważający, że możliwe jest pewne i jednoznaczne stwierdzenie przez zewnętrznego obserwatora, czy cudze potrzeby i wybory są dla tej osoby korzystne czy szkodliwe, czy są potrzebne, czy nie, mam w zanadrzu argument odwołujący się do prawa naturalnego. Mianowicie argumentem tym jest zasada samo-posiadania, która wskazuje nam, że jedyną osobą uprawnioną do podejmowania decyzji o swoim ciele, co za tym idzie także o prywatnej własności a więc też o własnych wyborach konsumenckich, jest ta konkretna osoba. Nawet, jeżeli z „obiektywnego” punktu widzenia osoba ta szkodzi sobie, nie wolno nam wtrącać się w jej wybór. Niezależnie, czy szkodzi sobie „marnując” wszystkie swoje ciężko zarobione pieniądze poprzez wydanie ich na prenumeratę komiksów, czy może na narkotyki. Tak długo, jak nie szkodzi swoimi działaniami innym ludziom, nie jesteśmy uprawnieni do przeszkadzania jej.

2. Czy i co jest złego w kredycie?

Kolejną tezą ukrytą w treści grafiki jest potępienie instytucji kredytu. Autor nie atakuje kradzieży, ani rozboju, lecz „kupowanie za pieniądze, których jeszcze [w momencie kupna] nie mamy”. Innymi słowy to, co mu się nie podoba z jakichś względów, to nic innego, jak wymiana dóbr teraźniejszych na dobra przyszłe dokonywana przez kredytobiorcę i kredytodawcę. Dla wyjaśnienia poprzedniego zdania: kredyt jest transakcja polegającą na tym, że kredytodawca dziś pożycza kredytobiorcy jakieś realne dobro (np. samochód), zaś kredytobiorca zobowiązuje się w przyszłości zwrócić równowartość pieniężną tego dobra[2]. Podejrzewam, że w istocie tym, co drażni autora grafiki w kredycie, jest procent. W przeważającej większości przypadków kredyt jest oprocentowany. Procent jest niczym innym, jak zadośćuczynieniem dla kredytodawcy za wyrzeczenie się pożyczanego dobra dziś i odroczenie konsumpcji w przyszłość. Rekompensata jest logiczna, gdyż ceteris paribus zawsze wolimy konsumpcję teraźniejszą od przyszłej. Aby konsumpcja przyszła była dla nas korzystniejsza, niż teraźniejsza, musi być większa. Dodatkowo procent uwzględnia podjęcie ryzyka związanego z pożyczką – zawsze istnieje bowiem ryzyko, że kredytobiorca nie będzie zdolny zwrócić kredytu. Wreszcie procent zawiera także rekompensatę za inflację. Nie ma zatem nic niemoralnego w pobieraniu procentu. W samym kredycie także nie, dopóki kredytobiorca bierze go dobrowolnie. Oczywiście wrogowie technik marketingowych i konsumpcjonizmu znowu mogą chwycić się argumentu o „kreowaniu potrzeb”, ale już go oddaliłem i jestem odporny na technikę zdartej płyty. Czy jest coś złego w tym, że osoba decyduje się zakupić coś bez oszczędzania i decyduje się zobowiązać, że będzie odbierać sobie przez kilkanaście bądź kilkadziesiąt miesięcy od ust, aby zwrócić pożyczone pieniądze? Nawet, jeżeli zgodzę się ze stwierdzeniem, że kredytobiorca do pewnego stopnia robie z siebie niewolnika kredytodawcy, to tak długo, jak nie został do tego zmuszony przemocą, nie widzę w tym nic złego. Każdy z nas ma prawo robić ze swoim życiem cokolwiek zechce – od wstrzykiwania sobie w ciało substancji psychoaktywnych po oddawanie się w niewolę. W istocie jednak relacja wierzyciel-dłużnik daleka jest od niewolnictwa we współczesnym świecie, gdzie prawo uniemożliwia fizyczną niewolę za długi. Kredyt jest jak najbardziej pożądanym zjawiskiem w gospodarce i społeczeństwie, ale tylko tak długo, jak długo pochodzi poczynionych wcześniej oszczędności przez osoby powstrzymujące się od konsumpcji. Niestety współczesna bankowość kredytowa odstąpiła od tej reguły i stosuje nieuczciwą rezerwę cząstkową dla depozytów na żądanie, z których kreuje nieistniejący pieniądz dłużny. Prawdziwym problemem współczesnego kredytu jest to, że kredytobiorca pożycza pieniądze powstałe z powietrza, nie pokryte żadnymi dobrami, co prowadzi w dużej skali do zaburzenia kapitałowej struktury produkcji i powstania cyklu koniunkturalnego kończącego się kryzysem[3].

3. Kto imponuje ludziom, których nie lubi?

Trzecie zdanie jest absolutnie rozbrajające – zdaniem autora, dobra i usługi nabywane na rynku służą nie całemu szeregowi potrzeb, lecz przede wszystkim budowaniu swego statusu społecznego. W dodatku wydaje mu się, że wśród ludzi dominują relacje wrogości a przynajmniej niechęci. Czy tak jest naprawdę, trudno ocenić, nawet, jeżeli jest to prawdą, to z pewnością powstrzymywanie się od konsumpcji nie zmieni niekorzystnych interakcji społecznych. Czy jednak udział w wyścigu posiadania jest głównym motorem nabywania dóbr na rynku? A co z głodem, pragnieniem, wygodą, potrzebami rozrywki, wiedzy oraz całą masą innych, poszczególnych potrzeb? Znowu zasadniczym pytaniem nie powinno być „czy to jest etyczne/dobre/słuszne/moralne?”, lecz „czy to służy celom jednostki?”. Jeżeli dla wybranego członka społeczeństwa prześciganie sąsiada w kwestii klasy i ceny stojącego na podjeździe samochodu jest tak ważne, że gotowy jest wydawać coraz więcej zarabianych przez siebie pieniędzy, to dlaczego mielibyśmy uważać jego zachowania konsumenckie dążące do realizacji tego celu za nieodpowiednie? Celem działającej jednostki jest poprawa niezadowalającego stanu rzeczy na stan bardziej zadawalający[3]. To jednostka suwerennie ocenia, jakie cele i jakie środki do nich prowadzące wybierze. W związku z tym nabywanie dóbr w celu poprawy własnego samopoczucia w kontekście cudzego stanu posiadania – jakkolwiek nie byłoby to chciwe i „zbędne”  działanie – jest w pełni uzasadnione z punktu widzenia jednostki. Czy jest coś złego w tym, że ludzie kupują rzeczy w ogóle? Na sprzeciwy wrogów konsumpcji odpowiedzieliby natychmiast zwolennicy popytowych teorii wzrostu gospodarczego utrzymujący, że im więcej społeczeństwo kupi, tym więcej będzie produkowane i tym więcej ludzi znajdzie pracę, a gospodarka się rozwinie. Ich koncepcja jest z pewnością błędna[4], jednak niezależnie od tego, decyzja o konsumpcji powinna należeć do konsumentów, a nie do „autorytetów” moralnych.

Podsumowanie

Wyjaśniłem rolę dobrowolności, aksjomat ludzkiego działania kryjący się za konsumpcją, oraz wyjaśniłem, dlaczego kredyt jest pożyteczny społecznie nawet, jeżeli ktoś uważa, że ludzie biorą kredyty aby zaspokajać „bezwartościowe” czy nawet „szkodliwe” potrzeby. Wskazałem na fundamentalną prawdę kryjącą się za ocenami ludzkich działań – jest czysto subiektywna i przez to stronnicza, trudno zatem nadawać jej wymiar uniwersalności. Każdemu, rzecz jasna, wolno głosić, że jego zdaniem konsumpcja i to w dodatku na kredyty, jest zła, naganna moralnie i godna potępienia w wymiarze relacji międzyludzkich, jednak w takim samym stopniu mi wolno pochwalać konsumpcję. Niestabilne podstawy ekonomiczne współczesnego wyścigu do bogactwa to już zupełnie oddzielna kwestia, którą też poruszyłem we wspomnianym w tym tekście artykule. Naczelnym wnioskiem pozostaje jednak postulat, aby pozwolić ludziom dokonywać takich, dobrowolnych działań, jakich tylko zapragną, gdyż jedynymi upoważnionymi do oceny tych działań są sami działający. Dziękuję.

Uzupełnienie części 1:

Natrafiłem na poniższy filmik, który wnosi nowy głos do dyskusji o racjonalności wyborów, także tych decyzji konsumenckich. Być może są to po prostu jedynie przykłady jaskrawych i wyjątkowo sprytnych manipulacji, jednak warto uwzględnić je w rozważaniach o konsumpcjonizmie.

---

[1] – Arthur Schopenhauer zajmuje się kwestią istnienia wolnej woli w traktacie: O wolności ludzkiej woli, Wydawnictwo Bis, Warszawa, 1991.

[2] –  Co prawda w życiu codziennym widzimy, że bank pożycza kredytobiorcy pieniądze i dopiero z tymi pieniędzmi jego klient idzie nabyć poszukiwane dobro, jednak pamiętamy, że pieniądz jest tylko środkiem ułatwiającym wymianę, a tym, co w istocie jest pożyczane, jest dobro (np. samochód). Wyjaśnia to Frederic Bastiat w traktacie ekonomicznym „Co widać i czego nie widać„. Na stronie 42 pisze:”Kiedy rolnik pożycza 50 franków na pług to faktycznie otrzymuje nie 50 franków lecz pług, a kiedy kupiec pożycza 20 000 franków na dom to otrzymuje dom na kredyt.”

[3] – Rafał Trąbski, Oszczędności vs. kredyt ex nihilo. Czyli skąd się biorą kryzysy.

[4] Ludwig von Mises, Ludzkie Działanie: Traktat o ekonomii, tłum. Witold Fałkowski, Instytut Misesa 2007, str. 14.

[5] – Zagadnieniem popytu i podaży zajmował się Jean Baptiste Say w dziele: A Treatise on Political Economy. Wykazał tam, że rozwój gospodarczy opiera się na produkcji, która musi poprzedzić konsumpcję.